© 2022 Regionaal Historisch Centrum Vecht en Venen | website: webjongens.nl
Het is 13 juli 1943. Jan Berkelaar wordt uit Vinkeveen opgehaald door een Amsterdamse politieagent. Hij belandt in een politiebureau in Amsterdam-Noord. Enkele dagen later voeren Amerikaanse bommenwerpers een missie uit boven Amsterdam. Het doel is de gecamoufleerde Fokkerfabriek. Alle bommen missen hun doel. Het politiebureau in Amsterdam-Noord wordt wel geraakt. Één van de overledenen is de 33-jarige Jan Berkelaar. Zijn zwangere vrouw en twee kleine kinderen blijven met vragen achter waar pas in 2020 antwoorden op komen. Na nieuw onderzoek weten we dat Jan Berkelaar deel uitmaakte van het verzet. Een vergeten verzetsstrijder die na 77 jaar alsnog is toegevoegd aan de ‘Erelijst van Gevallenen 1940-1945’
Begin 2020 vraagt de dochter van Jan Berkelaar twee bevlogen Vinkeveners – moeder Greet Stappers-Mulckhuyse en dochter Marjolein Stappers – om met haar onderzoek te doen naar haar vader. Tegelijkertijd doet een kenner van de lokale geschiedenis uit Mijdrecht, historicus Jan Rouwenhorst, zelf onderzoek in verschillende archieven. Gemeente De Ronde Venen bracht beide partijen in april 2020 samen. Door elkaars resultaten te combineren kwamen zij tot het volledige verhaal van Jan Berkelaar. Dit verhaal is op 12 september 2020, tijdens de opening van de pop-up tentoonstelling 'Vrijheid/Blijheid' over de Tweede Wereldoorlog in d'Werkplaats te Vinkeveen, aan de kinderen van Jan Berkelaar en andere aanwezigen (waaronder burgemeester Maarten Divendal) voorgelezen. Dit verhaal kun je hieronder lezen.
De tentoonstelling 'Vrijheid/Blijheid' is dit weekend, zaterdag 26 en zondag 27 september, nog op afspraak te bezoeken van 11.00 tot 16.00 uur. Een afspraak maken kan door te mailen naar:
Vinkeveen, 12 september 2020:
Het collectief geheugen vergeet snel en veel. Zo gaat dat met gebeurtenissen uit het verleden. Dat is een constatering, geen verwijt. Maar er zijn altijd herinneringen die mensen in stilte opslaan en niet vergeten. De oorlogsjaren: “In Vinkeveen was niets gebeurd, helemaal niets.” Dat is de titel van een hoofdstuk uit het boek “Vinkeveen; van Demmerik tot Achterbos”, dat in 2012 verscheen.
Als men de kranten uit de oorlogsperiode erop naslaat, waarover gaan dan de artikelen die betrekking hebben op Vinkeveen? Een min of meer willekeurige greep:
- In de plassen zijn gevaarlijke wolhandkrabben gevangen;
- zonder distributiekaarten blijkt een grote hoeveelheid turf te zijn verkocht;
- een slagersknecht, geboren in Vinkeveen, is betrokken bij een moord;
- supporters van Hertha geven een scheidsrechter een flink pak slaag als die vlak voor tijd een strafschop aan de tegenstanders toekent. De wedstrijd wordt daarop gestaakt. (oktober 1943) Dat is het nieuws in de streng gecensureerde kranten.
Maar er is ook een andere werkelijkheid, die niet in de publiciteit komt. Zoals het verhaal van Jan Berkelaar. Jan Berkelaar, een Vinkevener, geboren in 1910. Hij is lid van de ondergrondse, die in het dorp Vinkeveen actief is. Zijn broer Henk is plaatselijk commandant van de verzetsgroep. In de organisatie van de Binnenlandse Strijdkrachten gaat het om Gewest 8, district 5, plaatselijk commando 5. Daarvoor ging het om de Ordedienst, groep Vinkeveen. Jan Berkelaar is timmerman, gehuwd en vader van twee kinderen. Als hij overlijdt, is zijn dochtertje vijf en zijn zoontje drie jaar oud. Zijn vrouw is dan in verwachting van hun derde kind: een jongen.
In de oorlog schrijft de Amsterdamse koopman Henri Norden, een wanhopige brief gericht aan “zijn beste vriend Jan”. De dochter van Jan koestert dit aangrijpende document. Of Jan zo snel mogelijk naar Amsterdam wil komen. Niet voor zaken, maar om een persoonlijke kwestie. De bewoordingen in de brief doen wanhoop vermoeden. Of Jan er vooral met niemand over wil spreken. Henri Norden smeekt Jan om een fiets mee te brengen. Deze Henri Norden staat geregistreerd als Jood. Hij en zijn vrouw Mietje worden op 30 september 1942 vermoord in Auschwitz. Ze zijn dan allebei 25 jaar. Ook vier zussen van Henri en hun partners komen in vernietigingskampen om het leven.
Wat doet de 33-jarige Jan Berkelaar (03-04-1910, Vinkeveen - 17-07-1943, Amsterdam) in de zomer van 1943 op het politiebureau aan de Adelaarsweg in Amsterdam-Noord? Een zoektocht in diverse archieven brengt meer informatie over Jan Berkelaar naar boven. Het verzamelen, ordenen en interpreteren van de primaire bronnen geeft aanleiding tot vragen en leidt - gelukkig - ook tot antwoorden. Op deze plek benadruk ik de hulpvaardige opstelling van alle medewerkers van de benaderde instellingen en archiefbewaarplaatsen. Ik ben hen daarvoor zeer erkentelijk.
Foto van Jan Berkelaar, ca. 1940
In de mutatieboeken in het Amsterdamse politiearchief staat dat Jan Berkelaar in de loop van dinsdagmiddag 13 juli 1943 op verzoek van de Amsterdamse politie vanuit Vinkeveen naar Amsterdam-Noord is overgebracht. Berkelaar wordt verdacht van vervalsing van bonnen en - zo valt op te maken uit de bronnen - is uit Vinkeveen opgehaald door een Amsterdamse politieambtenaar. In het politiedocument staat: "Hij blijft in bewaring ter beschikking van de economische dienst.” Die “bewaring” vindt plaats in het politiebureau aan de Adelaarsweg. Onderzoek in de - door het Amsterdams Archief goed ontsloten - dagrapporten van die Amsterdamse politieafdeling levert echter niets op over een verhoor. Ook over eventuele aanwijzingen, bezwarende omstandigheden of bewijzen zijn geen notities aangetroffen in het archief.
Wel is er documentatie over het tijdstip van overlijden en de doodsoorzaak bewaard gebleven, o.a. opgesteld door de politiecommissaris van District 1 en de schouwarts. Jan Berkelaar is om zaterdag 17 juli om elf uur overleden aan zijn verwondingen (gecompliceerde fracturen), die het gevolg zijn van een Amerikaans bombardement. Eén van die bommen treft om negen uur ’s ochtends het politiebureau waar Jan Berkelaar in bewaring zit. Een aantekening op de officiële “Opgave wegens Overlijden” doet vermoeden dat hij nog naar het Binnengasthuis is overgebracht.
Dat bombardement is bedoeld om de Fokkerfabrieken in Amsterdam-Noord te treffen. De zwaar gecamoufleerde Fokkerfabrieken maken deel uit van de Duitse oorlogsindustrie. De Amerikaanse bommen missen hun doel. Toch is sprake van een huiveringwekkende verschrikking. De bommen vallen namelijk op de nabijgelegen woonwijk en veroorzaken daar een enorme ravage. Honderden woonhuizen worden verwoest. En nog erger: als gevolg van dit ‘friendly fire’ komen 185 mensen om en meer dan 100 mensen raken zwaargewond. Omdat het om geallieerde bommen gaat, is deze tragische gebeurtenis altijd een gevoelig onderwerp geweest. Het Historisch Centrum Amsterdam-Noord heeft over een reeks van jaren onderzoek gedaan om een betrouwbare lijst van de slachtoffers samen te stellen. Jan Berkelaar staat ook op die lijst.
Onderzoek naar de archiefbewaarplaats van politierapporten uit Vinkeveen - wellicht zijn daar gegevens genoteerd - zijn tot nu toe zonder resultaat. Er zijn geen gegevens in het Nationaal Archief in Den Haag, niet in het Utrechts Archief, niet bij het Regionaal Historisch Centrum Vecht en Venen in Breukelen, de Rijkspolitie.org weet het niet. Het is de vraag of die politiegegevens wel bewaard zijn gebleven.
Na de oorlog is Jan Berkelaar opgegeven voor de “Erelijst der namen van hen, die voor het vaderland zijn gevallen.” Op die lijst kunnen alleen namen geplaatst worden van omgekomen Nederlandse militairen, omgekomen bemanningsleden van Nederlandse koopvaardijschepen en omgekomen leden van het verzet. Op die Erelijst staan de namen van zo’n 18.000 omgekomen militairen en mensen uit het verzet.
Dat aanvraagformulier voor die aanmelding op de Erelijst is voor het verdere onderzoek belangrijk. Waarom? Omdat de naam van Jan Berkelaar niet voorkomt op de in 1960 gepubliceerde Erelijst. Hoe kan dat?
In het Nationaal Archief bevindt zich een document van de Oorlogsgravenstichting uit 1953, waaruit blijkt dat er bij het Ministerie van Justitie geen aanleiding is om bedenkingen te uiten over de politieke handelingen en gedragingen van Jan Berkelaar tijdens de oorlogsperiode. Navraag bij de Oorlogsgravenstichting en het overleggen van een kopie van het originele aanvraagformulier levert de volgende reactie op: “Helaas wisten wij niet dat de heer Jan Berkelaar voorgedragen was voor de Erelijst 1940-1945. Wij hebben daar ook geen informatie over.”
De combinatie van al die gegevens geeft aanleiding tot de cruciale vraag waarom Jan Berkelaar niet voorkomt op die hierboven genoemde Erelijst. De coördinator Archief en Necrologie van de Oorlogsgravenstichting verwijst voor verder onderzoek door naar het Nederlands Instituut voor Oorlogs Documentatie. Dat leidt tot overleg met de informatie- en collectiespecialist van het instituut, de heer R. van Heijningen. Hij houdt zich bezig met toegepast onderzoek en is verantwoordelijk voor het beheer van de Erelijst van Gevallenen. Het contact met de heer Van Heijningen verloopt zeer constructief.
Het NIOD vermeldt op zijn website hoe de samenstelling van die oorspronkelijke Erelijst tot stand is gekomen en geeft aan dat de mogelijkheid tot wijzigen en aanvullen moet worden open gehouden. Daarom is - op basis van het verzamelde, ondersteunend bronnenmateriaal - een onderbouwd wijzigingsvoorstel ingediend.
Inmiddels is een officiële reactie ontvangen van de redactie van www.erelijst.nl. Die reactie begint met een formele constatering: “Slachtoffers van bombardementen worden als zogeheten ‘passieve oorlogsslachtoffers’ niet op de Erelijst vermeld. Hun namen worden opgenomen in het slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting.”
Zoals eerder aangegeven, staat in dat register de naam van Jan Berkelaar.
Vervolgens bevat het antwoord een verheugende mededeling: “Uw onderzoek maakt echter aannemelijk dat er tussen Jan Berkelaars overlijden en zijn activiteit in het verzet toch een verband heeft bestaan. Was hij immers niet aangehouden op verdenking van bonnenfraude - wij nemen aan, gelet op zijn betrokkenheid bij de Ordedienst, dat Berkelaar deze fraude ten behoeve van het verzet pleegde - dan had hij zich zeer waarschijnlijk ook niet op de plaats des onheils bevonden. Wij zullen de naam van Jan Berkelaar alsnog bijschrijven op de digitale Erelijst van Gevallenen 1940-1945. Van zijn opname in de Erelijst krijgt u op korte termijn bericht.”
Op zaterdag 12 september 2020 - ruim 77 jaar na het overlijden van hun vader - zijn de drie kinderen van Jan Berkelaar in hun woonplaats Vinkeveen op de hoogte gesteld van het besluit.
Met name bij zijn dochter is de laatste jaren de behoefte gegroeid om meer te weten over de achtergronden van het overlijden van haar vader. Omdat eerdere naspeuringen niet tot resultaat hebben geleid, wilden Greet Stappers-Mulckhuyse en haar dochter Marjolein Stappers uit Vinkeveen alsnog een poging ondernemen om tegemoet te komen aan die wens. Door toedoen van de Gertjan de Boer, beleidsadviseur Cultuurhistorie van de gemeente De Ronde Venen, heb ik met hen kennis gemaakt en samengewerkt. Dat heeft geleid tot de hierboven beschreven naspeuringen.
Jan Rouwenhorst, historicus
Deel van de tentoonstelling 'Vrijheid/Blijheid' in d'Werkplaats te Vinkeveen.
Op veler verzoek starten wij dit najaar met een avondopenstelling. Deze zal één keer per maand plaatsvinden op donderdagavond van 18.00 tot 21.00 uur. Tijdens de avondopenstelling zijn de medewerkers ook per chat, mail en telefoon bereikbaar.
De eerste avondopenstelling vindt plaats op donderdag 24 september. Een afspraak maken kan hier
.
Na ruim 11 jaar gaat Ellen Drees, onze collega Beelcollectie & Erfgoed, met pensioen. Sinds de oprichting van het RHCVV in 2009 was Ellen verantwoordelijk voor al ons foto-, kaart- en beeldmateriaal. Naast haar kennis over de beeldcollectie beschikt Ellen over veel kennis over het doen van kadasteronderzoek, iets waar wij als collega's dankbaar gebruik van hebben gemaakt. Ellen heeft meerdere tentoonstellingen bij het RHCVV georganiseerd en met regelmaat schoolklassen een rondleiding in het archief gegeven.
Veel bezoekers kennen Ellen ook wel van de studiezaal, want naast haar werkzaamheden met betrekking tot de beeldcollectie heeft zij ook altijd dienst gedraaid op onze studiezaal. Bij vragen van bezoekers ging Ellen vaak tot het uiterste om het onderste uit de kan te halen en hen zo veel mogelijk informatie te verschaffen. Het gebeurde zo maar eens dat een bezoeker na 3 weken nog een extra e-mail kon ontvangen van Ellen met daarin de opmerking 'ik heb tóch nog iets voor je gevonden!'. Zij heeft hiermee alle studiezaalmedewerkers geïnspireerd hetzelfde na te streven. Wij hebben Ellen de afgelopen jaren leren kennen als een ontzettend aardige, grappige en intelligente vrouw en wij gaan haar als collega erg missen. Gelukkig heeft zij aangegeven na haar pensioen zich te willen focussen op het doen van historisch onderzoek en zodra de coronamaatregelen het weer toelaten ook te willen helpen als vrijwilliger. Wij hopen haar dus nog regelmatig te mogen verwelkomen op onze studiezaal. Bedankt voor alles Ellen, en geniet van je pensioen!
De afgelopen jaren deed Hans Douma uitgebreid onderzoek naar het sportleven in Weesp ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Hij was hierdoor lange tijd een regelmatige bezoeker van onze studiezaal in Weesp. Onlangs presenteerde Douma de resultaten van zijn onderzoek in boekvorm. Hij komt in het boek onder andere tot de conclusie dat Weespers in oorlogstijd meer gingen sporten dan in de periode voor de oorlog, misschien juist om wat aan de dagelijkse beslommeringen in bezettingstijd te ontsnappen. In Douma’s boek komt het gehele scala aan in Weesp actieve sportverenigingen aan bod. Hierbij boden de archieven van verschillende sportverenigingen die bij het RHCVV bewaard worden een schat aan informatie. Onder andere voetbalverenigingen Rapiditas, The Victory en ADE, zwem- en waterpolovereniging Triton en de Algemene Weesper Hengelaarsbond komen aan bod, evenals gymnastiek-, korfbal- en tennisverenigingen, tot aan de ijsclub en de postduivenvereniging aan toe. Door Douma’s bundeling van de plaatselijke Weesper sportgeschiedenis in oorlogstijd is dit interessante stukje geschiedenis van Weesp voor geïnteresseerden op een toegankelijke manier beschikbaar gemaakt. Het RHCVV heeft van de auteur voor de collectie een exemplaar van het boek mogen ontvangen. Dit boek kan op de studiezaal in Weesp door eenieder ingezien worden.
Op 15 augustus staan we in Nederland stil bij het eind van de Tweede Wereldoorlog in voormalig Nederlands-Indië en herdenken we alle slachtoffers van de oorlog tegen Japan en de Japanse bezetting van Nederlands-Indië. Waar in Nederland met 5 mei de bevrijding uitbundig werd gevierd, was op dat moment vrede en vrijheid voor de bevolking van Nederlands-Indië nog heel ver weg.
In onze regio wordt op zaterdag 15 augustus op verschillende manieren aandacht besteed aan de Nationale Herdenking 15 augustus 1945. Hieronder lees je wat er in welke gemeente plaatsvindt:
Stichtse Vecht
Op zaterdag 15 augustus wordt in de Pauluskerk in Breukelen om 15.00 uur een herdenkingsdienst gehouden. De herdenkingsdienst heeft iederjaar een thema, dit jaar is dat thema: '75 jaar Vrijheid, maar nog niet voor iedereen in voormalig Nederlands-Indië'. Mevrouw Lily van Lawick van Pabst-Anthonijsz zal vertellen over haar persoonlijke ervaringen tijdens de Japanse bezetting. Wethouder Maarten van Dijk houdt vervolgens, als vertegenwoordiger van de gemeente Stichtse Vecht, een toespraak. Wil je de herdenking bijwonen? Dit kan, er zijn nog wat plekken over, aanmelden is wel noodzakelijk. Stuur dan een email naar
De Bilt
Op zaterdag 15 augustus om 13.00 uur wordt bij het oorlogsmonument naast gemeentehuis Jaglust een sobere en besloten herdenkingsdienst gehouden. Er worden kransen gelegd door loco-commisaris Van Essen, namens de provincie Utrecht, burgermeester Sjoerd Potters, namens gemeente De Bilt, en mevrouw Echter die de verschrikkingen persoonlijk meemaakte, legt een krans namens eenieder die dit jaar helaas afwezig moet blijven. Wegens coronamaatregelen is de herdenking niet toegankelijk voor publiek, RTV Utrecht neemt de herdenking op en kort na de plechtigheid zal deze opname beschikbaar zijn op www.rtvutrecht.nl.
Weesp en De Ronde Venen
In Weesp wordt sinds 2013 jaarlijks op 15 augustus een herdenkingsdienst in de Weesper Synagoge gehouden, tot hun spijt kan deze dit jaar helaas geen doorgang vinden in verband met coronamaatregelen. Zij hopen de herdenking volgend jaar weer te kunnen voortzetten. In de gemeente De Ronde Venen wordt dit jaar in verband met de coronamaatregelen helaas ook geen herdenking gehouden.
Meer informatie
Wil je meer weten over de Nationale Herdenking 15 Augustus 1945? Neem dan een kijkje op deze website waar je meer over dit onderwerp kan lezen.
Foto: Biljet van overgave van Japan, 1945, GAW035 - Collectie WOII Weesp.