Het verhaal over het sanatorium en ziekenhuis 'Berg en Bosch' in Bilthoven is tot stand gekomen door onderzoek in het archief van het RHCVV. Het is het eerste in een serie verhalen die dhr. de Wit voor ons zal schrijven op basis van zijn onderzoeken in onze archieven. 

Een verhaal van een kliniek die zich
een paar keer opnieuw moest uitvinden

Het verhaal begint in Apeldoorn in 1919, waar noodbarakken werden geplaatst op het terrein van villa Berg en Bosch, om TBC-patiënten te verplegen. Een medisch team onder leiding van Bronkhorst en de vereniging Herwonnen Levenskracht, die de opdrachtgever zou worden, begon hier een TBC-kliniek onder de naam Berg en Bosch. De locatie was ver van de medische infrastructuur en afgelegen; verre van ideaal. De terreinen en gebouwen werden gehuurd. Toen kwamen er plannen voor nieuwbouw op een andere locatie. Maar wat moest er komen, en waar?

Doordat Bronkhorst veel publiceerde, waren er internationale contacten. In 1923 werd er een studiereis naar Engeland ondernomen om inzicht te verkrijgen in het Engelse systeem van arbeidstherapie na langdurige verpleging en terugkeer van tuberculosepatiënten naar het arbeidsproces.
Er werden acht klinieken bezocht, waaronder de ‘factory on the fields’ in Leeds. Elke kliniek had zo zijn eigen pallet van bezigheden. Ze richtten bijgebouwen op waar arbeid verricht werd. Deels agrarisch, zoals groenteteelt en kleinvee, maar ook een timmerwerkplaats, leerbewerking, meubelmakerij. Eén sanatorium had een drukkerij. 

De Nederlanders waren kritisch. In het reisverslag valt te lezen dat de kliniek van Surrey een voorbeeld was van hoe het niet hoort. Zowel wat betreft de gebouwen, maar ook het medische aspect: de Engelse bestrijding van tbc loopt achter, ze zijn onvoldoende uitgerust (o.a. röntgenonderzoek was sterk verouderd), maar ook de verpleging in de kliniek lieten te wensen over. Er waren geen financiële middelen om de gebouwen en de verzorging te verbeteren.

Herwonnen Levenskracht had de tijd mee. De planning voor de nieuwbouw viel in de ‘Roaring twenties’. Er was dus veel mogelijk en er werd met ambitie gewerkt aan de toekomst, ook omdat Herwonnen Levenskracht op een lijst voor instellingen van weldadigheid kwam, wat financiële steun van het rijk betekende.

De locatie voor het nieuwe gebouw werd Bilthoven. Dankzij een uitgifte van een obligatielening met garantiestelling door de provincie Utrecht werd de grond gekocht; 40 ha voor 50 cent per m2. De begroting werd opgesteld en er volgde aanbesteding. De Heide Maatschap zorgde dat het bouwperceel waterpas kwam. De definitieve opdracht 16 oktober 1930 aan de architecten Koldeweg en Van Moorsel. Het ontwerp was naar voorbeeld van de Delftse School: een kapel, hoofdgebouw bijgebouwen (arbeidstherapie) en behuizing voor de verpleegkundige staf die op het terrein woonden. De verpleging werd gedaan door zusters Dominicanessen. In de plannen zaten ca. 400 bedden à fl. 4.500 per bed. In 1933 werd alles opgeleverd. De kliniek startte met 260 patiënten. Al gauw werden dat er meer dan 360. Dat maakte Berg en Bosch de grootste kliniek van Nederland. Dit had een enorme aantrekkingskracht en patiënten kwamen van ver. Ook de medische resultaten waren goed: 80% van de patiënten genas volledig zonder beperking. Een deel genas met beperking en een klein deel overleed.

Qua opzet van de kliniek deed het een beetje aan de lessen denken van de studiereis naar Engeland. Maar er kwam een omkeer toen vaccinatie en vooral antibiotica hun intrede deden. De ligtijd van de patiënten werd minder en er waren minder patiënten. Er moest wat gebeuren wilde de kliniek zijn deuren niet moeten sluiten. Besloten werd van Berg en Bosch een algemeen ziekenhuis te maken. Nu met een kleiner adherentiegebied, ook wel bekend als verzorgingsgebied. Wederom had Berg en Bosch de tijd mee. De transitie vond plaats in 1962, een periode van ongekende economische groei.

Topzorg werd gegeven door het UMC in Utrecht, maar in Berg en Bosch was veel mogelijk. Ze specialiseerden zich in astma, waar voor de kinderen op het terrein een school werd gebouwd. Eerst voor patiënten. Later werd de school ook bezocht door kinderen met astma die lange verpleging nodig hadden, dat kon er financieel vanaf. Zeer ernstige gevallen konden terugvallen op astma kliniek in Davos, Zwitserland. Later werd het uitgebreid met kinderen met autisme. Zo ging het weer een tijd goed. 
Maar toen de economische tijden verslechterden, begon de overheid te bezuinigen en er kwam een beddenreductie. Berg en Bosch zag zich gedwongen om te fuseren met een ander ziekenhuis en wel Overvecht in Utrecht. Echter, het twee centimeter dikke boek, met daarin de boekhouding over de fusie, gaf niet het gewenste resultaat. De fusie ging niet door op financiële gronden.

Er ontstond wel een samenwerking met de antroposofische Willem Zijlmans Emmerichhovenkliniek en het verpleeghuis Biltse Hof.
In die tijd kwam er een actiecomité ‘Behoud Berg en Bosch’, een doorgewinterde actiegroep met een geoliede machine, handtekeningenactie, verspreiding van brieven en kaarten, contacten met de pers (zowel lokaal, regionaal en landelijk), en brieven naar beslissende instanties. Het actiecomité schopte het zo ver dat ze door de staatssecretaris en door de vaste kamer commissie uitgenodigd werden met een nieuw plan om ouderengeneeskunde als speerpunt te kiezen.

Het mocht niet baten. Berg en Bosch was te groot voor het verzorgingsgebied. De financiële rekening klopte niet en in 1993 ging Medisch Centrum Berg en Bosch failliet. Het was aan de curator om geïnteresseerden te vinden voor Berg en Bosch, en die kwam er in de vorm van Delta Lloyd, die wel mogelijkheden in het geheel zag.
Het eerste wat gebeurde was een uitbreiding van de doelstelling; je was en bent bij Delta Lloyd welkom als je werkt in gezondheid, zorg, educatie of maatschappelijk werk. Berg en Bosch werd een bedrijvenpark. En ook weer met zorg in de vorm van een revalidatiekliniek en de Bergmankliniek. Nu met planbare zorg met focus op bepaalde aandoeningen. De bedden liggen vol, omdat ze goed in kunnen schatten hoeveel tijd en evt. bedden je nodig hebt. Het is een efficiënt gerunde kliniek die doet denken aan de Engelse kliniek ’factory on the field’. Precies 100 jaar geleden maar nu in een moderne snit.

Regionaal Historisch Centrum Vecht en Venen. Toegang 1120: Sanatorium en ziekenhuis "Berg en Bosch", Bilthoven, 1922-1993