Het memorieboek uit de Rooms-Katholieke kerk van Abcoude

De historische gelaagdheid van een memorieboek uit de Rooms-Katholieke kerk van Abcoude

Weinig dingen doen het hart van een mediëvist sneller kloppen dan het vinden van informatie die eigenlijk verloren zou moeten zijn gegaan. Daarom is elk archief dat archivalia van enige ouderdom beheert een potentiële schatkamer voor wie weet waar hij zoeken moet. Het geval wil namelijk dat legio aan administratief en kerkelijk handschriftelijk materiaal terecht is gekomen in de banden van zestiende, zeventiende en achttiende eeuwse boeken. Dergelijke maculatuur was onmisbaar om de ribben in de ruggen van boekbanden te versterken en de platten aan de codex te verbinden. Oud en nutteloos geacht beschreven perkament werd daartoe versneden en hergebruikt om teksten met nieuwe informatie te beschermen. Wat de makers van deze omslagen niet konden bevatten, is dat de hedendaagse mediëvist vaak veel meer geïnteresseerd is in de gerecyclede stukjes perkament dan in de teksten die in de boekenband vervat zijn.

Pagina uit het memorieboek

In het memorieboek van de Rooms-Katholieke parochie H.H. Cosmas en Damianus van Abcoude zijn een aantal goed te lezen perkamenten vellen bevestigd tussen de houten platten en de schutbladen. Het bijzondere aan deze maculatuur is dat zij zichtbaar is zonder de boekenband te lichten. Normaal gesproken komt maculatuur enkel aan het licht bij restauratie van boekbanden, als de kaft verwijderd wordt en de perkamentsnippers het daglicht aanschouwen. In het geval van ons memorieboekje is het dus niet nodig om de kaft te beschadigen om bij de maculatuur te komen. Bekijken we de tekst op de maculatuur, dan blijkt het te gaan om een Bijbelcommentaar, geschreven in het Latijn. Nader onderzoek omtrent de datering en de inhoud van de tekst zal moeten uitwijzen wanneer het commentaar is geschreven en om welke tekst het gaat. Een eerste verkenning van de tekst heeft daaromtrent nog geen duidelijkheid kunnen verschaffen, hoewel regels uit enkele psalmen aangewezen kunnen worden. De vraag is natuurlijk waarom juist dit soort fragmenten zo interessant zijn voor mediëvisten.

Omdat de kennis van ons exotische middeleeuwse verleden zo versnipperd is, is het vinden van fragmenten die er eigenlijk niet meer hadden moeten zijn zeer waardevol. Het is alsof wij een enorme legpuzzel hebben waarvan een groot aantal puzzelstukjes ontbreekt. Als dan een aantal stukjes teruggevonden wordt waarmee een hoek of middenstuk kenbaar wordt, begrijpen wij de puzzel plots een heel stuk beter. In het geval van de maculatuur in ons memorieboekje gaat het hoogstwaarschijnlijk om een Bijbelcommentaar. Een datering en duiding van de tekst leert ons meer over de verspreiding van kerkelijke teksten in de late middeleeuwen. Bijbelcommentaren werden vaak gekopieerd (met de hand natuurlijk, want er was nog geen drukpers), maar zijn nauwelijks bewaard: deze teksten leenden zich uitstekend voor recycling door middel van maculatuur (want inmiddels overbodig geworden). Maar onverwacht komen deze teksten nu sporadisch boven water en boekspecialisten zijn alert wanneer een kans zich voordoet om de fragmenten te bestuderen. En stukje bij beetje kunnen wij dankzij deze vele fragmenten nu in kaart brengen hoe de verspreiding van middeleeuwse teksten zich in de tijd ontwikkelt heeft: aan een enkel zinnetje kan vaak worden afgeleid om welke tekst het gaat, terwijl het handschrift soms tot op een decennium nauwkeurig kan worden gedateerd. De tekstfragmenten die als maculatuur zijn overgeleverd geven ons op die wijze een unieke inkijk in het verre verleden, waarover wij nog zoveel willen weten. En dan te bedenken dat een memorieboekje uit de collectie van het RHC een klein beetje zou kunnen bijdragen aan het completer maken van de middeleeuwse puzzel. En wie weet wat er nog in het archief op ontdekking ligt te wachten…